De Canon van PAX

Van de jaren ’40 en ’50 in Nederland bestaat er een statisch beeld van brave, gehoorzame en zelfs politiek passieve burgers. Maar de net opgerichte vredesbeweging laat een heel ander beeld zien van burgers, waaronder veel jongeren, jongeren die hevige politieke debatten voerden over politiek en samenleving en gedreven werden door één vurige wens: Nooit meer oorlog. In die debatten kregen ideeën over vrede en vredeswerk vorm, en nam de vredesbeweging een eigenstandige positie in de driehoek burgerschap, publieke mening en politiek.

Op 9 mei 1950 legde Robert Schuman, de Franse minister van buitenlandse zaken, een verklaring af met het voorstel om de Europese Gemeenschap voor Kolen en Staal op te richten. Het was het startsein voor een verenigd Europa vanuit de gedachte ‘Nooit meer Oorlog!” ‘Nooit meer Auschwitz”.

De Nederlandse regering, in het bijzonder de toen machtige Katholieke Volkspartij, moest niets van het plan hebben. Maar de katholieke jongeren in Nederland, in het bijzonder binnen Pax Christi, waren wel heel enthousiast over de gedachte van een verenigd Europa met als basis solidariteit en de menselijke waardigheid. Dit enthousiasme hielp er (met andere factoren) aan mee dat de Nederlandse regering weliswaar met frisse tegenzin toch mee ging werken aan een verenigd Europa.

De kernwapenwedloop was gedurende de Koude Oorlog één van de voornaamste onderwerpen voor de vredesbeweging. In de jaren 70 zette IKV een betekenisvolle stap om die wedloop te doorbreken: de campagne Help de kernwapens de wereld uit, om te beginnen uit Nederland startte in de Vredesweek van 1977. Toen plannen voor stationering van nieuwe Amerikaanse kernwapens in Nederland gemaakt werden, eerst de Neutronenbom en later de 48 kruisraketten die in Woensdrecht geplaatst moesten worden, groeide het verzet daartegen in de Nederlandse samenleving. IKV Algemeen Secretaris Mient Jan Faber was de voortrekker van het protest. Met het Komittee Kruisraketten Nee, een brede coalitie van Nederlands maatschappelijk middenveld, werden de grootste demonstraties die Nederland ooit gezien heeft tegen de komst van de Kruisraketten georganiseerd. Een jaar later verzamelde IKVmet het Volkspetitionement bijna 4 miljoen handtekeningen.

De Nederlandse regering besloot de plaatsing van kruisraketten door te laten gaan, maar door onderhandelingen over ontwapening en het einde van de Koude Oorlog zijn ze uiteindelijk nooit geplaatst. Toch er liggen nog steeds Amerikaanse kernwapens in Nederland. Aan het begin van de 21ste eeuw kreeg de campagne tegen kernwapens een nieuwe dynamiek. Met de internationale coalitie ICAN is internationaal campagne gevoerd die leidde tot het VN Verdrag inzake het verbod op Kernwapens (TPNW, 2017), gesteund door 122 en geratificeerd door meer dan 50 landen. Landen met kernwapens en NAVO landen die onder de nucleaire paraplu vallen, waaronder Nederland, steunen het verdrag niet. PAX blijft campagne voeren voor Nederlandse steun voor het verdrag en tegen de plaatsing van kernwapens.

In december 1981 loopt in Polen de spanning op als de communistische regering het onafhankelijke vakverbond Solidariteit verbiedt. Voor IKV en Pax Christi is het belang van bevordering van mensenrechten in de Warschaupactlanden vanzelfsprekend. Voor duurzame vrede in Europa is niet alleen ontwapening nodig, maar ook respect voor mensenrechten in democratisering in Centraal en Oost-Europa. Contacten worden aangehaald met zogenaamde ‘dissidenten’ in de communistische landen, via kerkelijke en andere kanalen. Het is een moeilijk proces. Brieven moeten heen en weer gesmokkeld worden en wie bekend staat als partner van de onafhankelijke groepen en bewegingen in de communistische landen krijgt geen visum. Toch slagen IKV en Pax Christi erin om de discussie gaande te houden. De centrale vraag: hoe overwinnen we de tweedeling van Europa? Eind jaren tachtig geven kleine groepen activisten in Centraal Europa de aanzet tot massale betogingen en bewegingen. Kritische burgers pleiten voor ‘glasnost’(openheid) en perestrojka (hervormingen) zoals Sovjetleider Gorbatsjov die in de Sovjetunie probeert te organiseren. De druk loopt op. In Polen onderhandelen de communisten en Solidariteit over een overgangsregering en met de val van de Muur, op 9 november 1989, is het hek van de dam. De communistische orde stort ineen in Centraal Europa. Dissidenten worden door burgers naar voren geschoven als degenen die de democratie nu moeten vormgeven. Wat velen voor onmogelijk hadden gehouden, gebeurt. Er is vrijwel overal sprake van een vreedzame revolutie. De tweedeling in Europa verdwijnt.

Steun voor dissidenten is nog steeds een belangrijk en noodzakelijk onderdeel van het werk in niet-democratische landen. Contacten met clubs als PAX zijn voor velen van groot belang.

In 2003 was PAX een van de oprichters van de Cluster Munition Coalition (CMC), een internationale coalitie van niet-gouvernementele organisaties om de humanitaire gevolgen van clustermunitie tegen te gaan. De coalitie telt ruim 350 leden in meer dan 100 landen. PAX zat in het bestuur van de coalitie en was nauw betrokken bij de internationale strategie en onderhandelingen over het verdrag. Nederland was destijds een van de landen die clustermunitie gebruikt had en clustermunitie in haar voorraden had. In Nederland voerde IKV Pax Christi daarom een sterke publiekscampagne om Nederland het verdrag te laten tekenen.Op de valreep, wijzigde Nederland koers en tekende op 3 december als een van de eerste groep landen het Verdrag inzake Clustermunitie. PAX voerde de jaren daarop campagne tegen investeringen door banken, verzekeraars en pensioenfondsen in de producenten van clustermunitie.

In tegenstelling tot meer klassieke ontwapeningsinitiatieven die staatsveiligheid centraal stellen, stelt humanitaire ontwapening het leed onder burgers centraal. Door een overstijgend humanitair doel te stellen is het eerder mogelijk om in een brede coalitie van landen, VN en civil society actoren tot concrete resultaten te komen om burgers beter te beschermen. Het op deze manier stellen van internationale normen om burgers en milieu te beschermen blijft zeer relevant, omdat het tegenstellingen overstijgt en het humanitaire doel centraal staat.

Zie ook:

IKV en Pax Christi proberen met tal van andere vredesorganisaties te voorkomen dat Joegoslavië met geweld uiteenvalt. Zonder succes. Zomer 1991 start een oorlog in Kroatië, voorjaar 1992 in Bosnië-Herzegovina. Beide organisaties steunen Nederlandse deelname aan de VN-missie in Bosnië, maar zijn erg kritisch over de wijze waarop die invulling krijgt. Dieptepunt is de genocide van Srebrenica, in juli 1995, waar Nederlandse blauwhelmen niet voorkomen dat duizenden mensen, vooral mannen en jongens, vermoord worden. Het IKV start najaar 1995 zijn langjarige ondersteuning van de Campagne voor Waarheid en Gerechtigheid van de overlevenden. Met bewustwording, veel politieke actie en steun voor rechtszaken die zij – met succes – starten tegen de staat der Nederlanden. De Hoge Raad oordeelde in diverse rechtszaken dat Dutchbat onrechtmatig handelde in juli 1995 door mannen van de compound weg te sturen, in de handen van de Bosnische Serviërs die hen in de dagen die volgden vermoordden.

In het voormalige hoofdkwartier van Dutchbat, in Potocari (Srebrenica) wordt een herinneringscentrum ingericht; aan de andere kant van de weg een begraafplaats waar inmiddels meer dan 6.500 slachtoffers van de genocide begraven liggen. Al meer dan twintig jaar werkt PAX nu samen met het herinneringscentrum Srebrenica. Activiteiten richten zich op ontwikkeling van bibliotheek en archief in het centrum. Een omvangrijk project, samen gerealiseerd met Herinneringscentrum Kamp Westerbork, betreft ontwerp en inrichting van een grote tentoonstelling over de genocide van Srebrenica. Deze is in 2017 geopend.

PAX werkt sinds begin 2000 in nauwe samenwerking met de kerken en lokale partners aan het bevorderen van lokale vredesprocessen en dialoog tussen etnische groepen en tussen burgers, overheid, rebellen en veiligheidsactoren. Al sinds begin jaren negentig deed bisschop Paride Taban een dringende oproep aan PAX (en de wereld) om de kerk in Soedan te ondersteunen middels vrede en dialoog werk. Tijdens de lange onafhankelijkheidsoorlog van het Zuiden tegen de onderdrukking en slavernij door het Noordelijke Arabische regime in Khartoum, ondersteunt PAX vredeswerk van de New Sudan Council of Churches. Sinds 2004 ondersteunt PAX het door Paride Taban opgerichte model vredesdorp Kuron, een voorbeeld voor Zuid Soedan hoe aan vrede kan worden gewerkt holistische wijze tussen verschillende gemeenschappen.

In 2005 kwam in Soedan onder grote internationale druk een nationaal vredesakkoord tot stand wat een einde maakte aan de oorlog. Het nieuwe land Zuid Soedan werd in 2011 officieel onafhankelijk. Helaas braken in 2013 en 2016 opnieuw een burgeroorlogen uit, ditmaal tussen de Zuidelijke militaire politieke elite onderling. De toenemende repressie die daarop volgt, vertoont grote gelijkenis met die van de voormalige overheerser het regime in Khartoum tijdens de onafhankelijkheidsoorlog. In 2015 komt een nationaal vredesakkoord tot stand in Zuid-Soedan dat in 2018 wordt vernieuwd.

Met steun van PAX ontwikkelen de kerk en de South Sudan Council of Churches een nationaal Actie Plan voor Vrede, een proces om met gezamenlijke stem en strategie te werken aan vrede in een door militaire politieke elite verdeeld Zuid Soedan. Met steun van PAX richt de kerk zich op drie pilaren om het ‘technische’ niet-inclusieve vredesakkoord van 2018 te complementeren: verzoening en traumaverwerking, diplomatie en neutrale forums om gewapende groepen ( bij elkaar te brengen.

Zie ook

PAX speelde begin jaren 2000 een entamerende rol in de vredesdialoog met de kopstukken van de LRA, waaronder de leider Joseph Kony. Deze gesprekken resulteerden in het officiële Juba vredesproces (2006-2008). Hoewel het vredesakkoord uiteindelijk niet werd ondertekend door de LRA, leverde het wel een juridische grondslag voor de Oegandese Amnesty wetgeving, waarvan duizenden rebellen gebruik hebben gemaakt. De afgelopen acht jaar bevorderden PAX en APRu de desertie van de leden van de LRA . De vrouw en kinderen van de Generaal van de LRA in de CAR, werden door PAX en APRu in Congo opgevangen en ondersteund. Met hun hulp kwam de dialoog met de commandanten van de LRA tot stand.

PAX en APRu voerden in de periode november 2022 – september 2023 een vredesdialoog met de laatste twee rebellengroepen van de Lord’s Resistance Army (LRA) in de Centraal-Afrikaanse Republiek (CAR). De groepen bestonden uit Oegandese strijders en ontvoerde vrouwen uit de CAR en de DR Congo en hun kinderen. PAX en APRu overtuigden de strijders om te demobiliseren, te ontwapenen en te repatriëren, en organiseerden een conferentie om te komen tot een diplomatiek, logistiek en juridisch raamwerk dat getekend werd door de drie betrokken landen, Oeganda, CAR en de DR Congo. Deze samenwerking had tot gevolg dat de 158 leden van de twee groepen, in meerderheid vrouwen en kinderen, de oorlog achter zich konden laten.

De komende twee jaar zullen PAX en APRu de oud-strijders, vrouwen en kinderen ondersteunen om hun terugkeer in de burgersamenleving mogelijk te maken, inclusief psychosociale steun, onderwijs en bestaansmiddelen. Daarnaast werkt PAX aan verzoening tussen de voormalig strijders en de lokale gemeenschappen die leden onder het geweld van de LRA, traditionele vormen van vrede en gerechtigheid en waarheidsvinding.

In 2001 richtte een grote groep organisaties de European Coalition on Oil in Sudan op om een einde te maken aan het vele geweld waarmee de activiteiten van Europese oliebedrijven gepaard gingen, PAX ging de coalitie leiden. Onder druk van de grote verontwaardiging over hun optreden, verkochten de bedrijven in 2003 hun belangen met grote winst, in plaats van dat zij hun invloed aanwendden voor vrede, Zij lieten een zeer zwaar getroffen bevolking achter. In 2010, publiceerde PAX een rapport over deze erfenis van Lundin Energy uit Zweden, OMV uit Oostenrijk, en Petronas uit Maleisië. Het rapport toonde aan dat zij op een vervolgbare manier betrokken konden zijn geweest bij oorlogsmisdaden. Het Zweedse OM nam de handschoen op en opende een strafrechtelijk onderzoek, dat pas in September 2023 leidde tot een rechtszaak. Twee voormalige topmannen van Lundin Energy staan nu terecht voor jarenlange medeplichtigheid aan grootschalige oorlogsmisdaden ten behoeve van hun bedrijf, dat zelf ontneming van 210 miljoen euro aan criminele winsten boven het hoofd hangt. Het is de eerste keer sinds de processen van Neuremberg dat leiders van een beursgenoteerde onderneming terecht staan voor internationale misdrijven. Het proces is zeer belangrijk voor de tienduizenden mensen in Zuid-Soedan wiens levens verwoest zijn tijdens de oorlog om de olievelden. Zij kijken ernaar uit om erkend en gehoord te worden, en hopen dat het bedrijf uiteindelijk hun verliezen zal moeten vergoeden. Daarnaast is het proces nu al een fikse waarschuwing aan internationale ondernemers dat het strafbaar is om misdaden uit te lokken en ervan te profiteren.

De uitspraak wordt pas in 2026 verwacht. De PAX website Unpaid Debt volgt het proces op de voet volgt het proces op de voet. PAX geeft daarnaast een stem aan de slachtoffers en pleit er met hen voor dat de bedrijven en hun aandeelhouders hun plicht nakomen om slachtoffers genoegdoening en herstel te bieden.

Zie ook:

In 2010 braken in tal van Arabische landen volksopstanden tegen de autoritaire regimes uit, de Arabische Lente. Dictators in Tunesië, Egypte en Jemen moesten het veld ruimen. In maart 2011 brak ook in Syrië, één van de meest repressieve Arabische staten, de opstand uit. Syrische activisten waar PAX al jaren mee samenwerkten, steunden de opstand. Het regime van president Assad reageerde met gewelddadige repressie maar kreeg de opstand niet onder controle. De repressie van de aanvankelijk geweldloze en hoopvolle opstand leidde tot een gewelddadig conflict waarbij tal van gewapende groepen betrokken raakten, meer dan een half miljoen Syriërs het leven lieten en miljoenen binnen Syrië ontheemd raakten of het land moesten ontvluchten.

Vanaf 2015 publiceerde PAX een tiental rapporten over de belegerde gebieden in het Siege Watch programma. Circa 2,5 miljoen Syriërs hebben belegeringen moeten doorstaan. Al hoewel ook gewapende oppositie en islamistische gewapende groepen zich schuldig maakten aan belegeringen, werden veruit de meeste belegeringen uitgevoerd door het Syrische leger en haar Iraanse en Hizbollah bondgenoten. Met de rapporten kon PAX deze oorlogsmisdaden zichtbaar maken en een mogelijkheid bieden aan slachtoffers om hun stem te laten horen. De rapporten vonden aftrek in de VN en EU en bij lidstaten, en droegen bij aan het behouden van sterke diplomatieke druk op Syrië en haar bondgenoten.

Uiteindelijk leidde de belegering en uithongering tot overgave en gedwongen verplaatsing van oppositiegroepen en de bevolking. Een groot deel van hen overleeft nog steeds in de Noordwestelijke provincie Idlib, nog steeds niet onder controle van de Syrische regering, of heeft het land ontvlucht. Tot vreedzame beëindiging van de belegeringen heeft Siege Watch niet kunnen leiden. De rapporten worden wel gebruikt door onderzoekers die oorlogsmisdaden in Syrië onderzoeken, met het doel de verantwoordelijken te vervolgen.

Met Syrische partners werkt PAX nog steeds verder aan het documenteren van verdrijving van burgers, verlies van hun rechten op land, huizen en bezittingen, en van de veiligheidssituatie van Syrische vluchtelingen in Libanon. Nog steeds om hiermee het beleid van de EU en de VN te beïnvloeden.

Zie ook:

In 2011 bezocht PAX de mijnbouwregio Cesar, een departement dat onlangs werd geteisterd door gewelddadige rechtse milities in het noordoosten van Colombia. Geïnterviewde slachtoffers en andere betrokkenen beweerden steenkoolmultinationals Drummond (uit de VS) en Prodeco (filiaal van Glencore uit Zwitserland) betrokken waren bij de financiering van het geweld. PAX werd door de slachtoffers gevraagd om deze geschiedenis van geweld te onderzoeken. Dit leidde in 2014 tot de publicatie van het rapport “The Dark Side of Coal,” gebaseerd op eigen onderzoek en getuigenissen uit Colombiaanse vredesprocessen en een strafzaak tegen het bedrijf Drummond in de VS. Het rapport veroorzaakte opschudding onder Europese elektriciteitsbedrijven die kolen uit Colombia importeren voor gebruik in hun energiecentrales, vooral omdat PAX de bedrijven in haar campagne Stop Bloedkolen! nalatigheid verwijt in het nemen van verantwoordelijkheid voor mensenrechten in de toeleveringsketen, in overeenstemming met internationale normen voor verantwoord ondernemen. Dit werd de focus van een intens publiek debat in verschillende Europese landen tussen overheden, bedrijven en maatschappelijke organisaties over de reikwijdte en noodzaak van ketenverantwoordelijkheid en bedrijfsaansprakelijkheid in de context van gewapend conflict. PAX is, samen met haar Colombiaanse en Europese partners, de drijvende kracht achter deze inspanning.

Het Colombiaanse OM kondigde in mei 2023 aan dat twee topmanagers van Drummond zullen worden vervolgd voor vermeende financiering van de paramilitaire AUC. In april 2023 dienden slachtoffers van bloedkolen samen met SOMO en PAX een klacht in bij het NCP voor OESO-Richtlijnen in Den Haag tegen 4 elektriciteitsbedrijven en 3 logistieke (haven) bedrijven voor nalatigheid bij het nemen van ketenverantwoordelijkheid voor mensenrechten in Colombia. Beide processen zullen meer dan een jaar duren en de slachtoffers wenden zich tot PAX voor strategische begeleiding en hulp bij het zoeken naar veiligheidsgaranties.

Zie ook:

Vanaf 2014 neemt de terreurgroep Islamitische Staat (IS) in rap tempo delen van Irak en Syrië over. Nederland sluit zich algauw bij een door de Verenigde Staten-geleide militaire coalitie aan die met name door luchtaanvallen IS poogt te verdrijven en uit te schakelen. Deze Operation Inherent Resolve (OIR) gaat gepaard met een discours van ‘precisiewapens’ en een ‘nul burgerslachtofferbeleid’. In juni 2015 wordt met Nederlandse F-16’s een luchtaanval uitgevoerd op een explosievenopslag en –fabriek van IS. De Nederlandse wapens veroorzaken een enorme secundaire explosie die tot ver buiten de fabriek verwoesting aanricht. Overlevenden zullen later beschrijven hoe het voelde alsof er een ‘atoombom’ afging. De dag erop verschijnen de eerste nieuwsberichten die spreken over tenminste 70 doden. Hoewel (burger)slachtoffers een onvermijdelijke realiteit van oorlog zijn, besluit de Nederlandse regering zijn betrokkenheid bij de aanval stil te houden. Pas eind 2019 komt de Nederlandse verantwoordelijkheid aan het licht door berichtgeving van de NRC en NOS.

Wanneer het Ministerie van Defensie eindelijk erkent dat Nederland de luchtaanvallen heeft uitgevoerd maar tegelijkertijd volhoudt dat onderzoek ter plaatse naar burgerslachtoffers niet mogelijk is, besluit PAX dat het genoeg is. Samen met de Universiteit Utrecht en Iraakse ngo Al-Ghad League zetten we vanaf 2021 een onderzoek op dat zowel de directe als langetermijngevolgen van de aanval in kaart brengt. De enorme impact wordt duidelijk: zeker 85 burgers lieten door de luchtaanval het leven, honderden volwassenen en kinderen raakten gewond, velen kampen nog dagelijks met de psychologische gevolgen, en duizenden huizen, winkels en bedrijven raakten beschadigd.

De bevindingen van het rapport (After the Strike) zwengelen de publieke en politieke discussie over ‘Hawija’ en het Nederlandse burgerslachtofferbeleid aan. Mede door deze politieke druk kunnen PAX en maatschappelijke partners het gesprek aangaan met het Ministerie van Defensie. Met succes: zo zal het Nederlandse parlement voortaan voorafgaand aan nieuwe militaire missies altijd geïnformeerd worden over de risico’s op burgerslachtoffers en de maatregelen die Nederland neemt om die te minimaliseren. Ook wordt de informatieprocedure bij het vermoeden op burgerslachtoffers verbeterd.

Met een aantal maatschappelijke partners blijft PAX in gesprek met het Ministerie van Defensie over verdere wijzigingen met betrekking tot het Nederlandse burgerslachtofferbeleid. Daarnaast blijft PAX zich inzetten voor de belangen van de mensen in Hawija, die nog altijd wachten op compensatie.

Zie ook:

Vanaf 2013 voert PAX, met de International Campaign to Abolish Nuclear Weapons (ICAN) campagne tegen banken, pensioenfondsen en verzekeraars die investeren in producenten van kernwapens. PAX wil dat financiele instellingen verantwoord beleggen, en dus niet door hun investeringen de productie van massavernietigingswapens mogelijk maken. Vanwege de spilfunctie van banken, pensioenfondsen en verzekeraars in de economie, kunnen zij druk zetten op de producenten van kernwapens om daarmee te stoppen.

Zie ook